แหล่งมรดกโลก เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ไทย 2005/2548 ป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ (Dong Phayayen-Khao Yai Forest Complex)

ตำแหน่งที่ตั้ง 14.455774606766012, 101.37316753350879

กลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่: มรดกธรรมชาติอันล้ำค่าแห่งสยามประเทศ

กลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ (Dong Phayayen-Khao Yai Forest Complex) ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นแหล่งมรดกโลกทางธรรมชาติโดยองค์การยูเนสโก (UNESCO World Heritage Site) เมื่อปี 2005 C.E. (พ.ศ. 2548) นับเป็นพื้นที่ธรรมชาติที่สำคัญยิ่งของประเทศไทย ซึ่งทอดตัวยาวกว่า 230 กิโลเมตร จากอุทยานแห่งชาติตาพระยา (Ta Phraya National Park) ใกล้ชายแดนกัมพูชาทางทิศตะวันออก ไปจนถึงอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ (Khao Yai National Park) ทางทิศตะวันตก ครอบคลุมพื้นที่อันกว้างใหญ่ถึง 615,500 เฮกตาร์ หรือประมาณ 6,152.13 ตารางกิโลเมตร ประกอบด้วยพื้นที่คุ้มครองหลักห้าแห่งที่เชื่อมต่อกันอย่างต่อเนื่อง ได้แก่ อุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ (Khao Yai National Park), อุทยานแห่งชาติทับลาน (Thap Lan National Park), อุทยานแห่งชาติปางสีดา (Pang Sida National Park), อุทยานแห่งชาติตาพระยา (Ta Phraya National Park) และเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าดงใหญ่ (Dong Yai Wildlife Sanctuary) กลุ่มป่าแห่งนี้จัดเป็นกลุ่มป่าอนุรักษ์ที่มีขนาดใหญ่เป็นอันดับสองของประเทศไทย และเป็นแหล่งกำบังระบบนิเวศป่ามรสุมไทย (Thailandian Monsoon Forest) ที่มีความสำคัญระดับโลก

คุณค่าโดดเด่นสากล (Outstanding Universal Value)

กลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ได้รับการพิจารณาให้มีคุณค่าโดดเด่นสากลภายใต้เกณฑ์ธรรมชาติ (natural criterion) ข้อ (x) ซึ่งระบุว่าแหล่งมรดกโลกต้อง "ประกอบด้วยแหล่งที่อยู่อาศัยตามธรรมชาติที่สำคัญที่สุดและมีนัยสำคัญสำหรับการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพในถิ่นที่อยู่เดิม รวมถึงแหล่งที่อยู่อาศัยที่มีชนิดพันธุ์ที่ถูกคุกคามซึ่งมีคุณค่าโดดเด่นสากลในมุมมองทางวิทยาศาสตร์หรือการอนุรักษ์"คุณค่าดังกล่าวเกิดจากความหลากหลายทางชีวภาพอันเป็นเอกลักษณ์ โดยเป็นแหล่งอาศัยของสัตว์ป่ากว่า 800 ชนิด แบ่งเป็นสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม 112 ชนิด อาทิ ชะนีสองสายพันธุ์, นก 392 ชนิด และสัตว์เลื้อยคลานและสัตว์สะเทินน้ำสะเทินบก 200 ชนิด ความสำคัญระดับนานาชาติของกลุ่มป่าแห่งนี้ปรากฏชัดเจนจากการเป็นที่อยู่อาศัยของสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม นก และสัตว์เลื้อยคลานที่ถูกคุกคามและใกล้สูญพันธุ์ในระดับโลก โดยมี 19 ชนิดจัดอยู่ในกลุ่มเสี่ยง (vulnerable), 4 ชนิดจัดอยู่ในกลุ่มใกล้สูญพันธุ์ (endangered) และ 1 ชนิดจัดอยู่ในกลุ่มวิกฤตใกล้สูญพันธุ์ (critically endangered) ที่น่าสนใจยิ่งคือ เป็นเพียงแห่งเดียวในโลกที่พบการทับซ้อนของถิ่นอาศัยและการผสมข้ามพันธุ์ระหว่างชะนีมือขาว (White-headed Gibbon) และชะนีมงกุฎ (Pileated Gibbon)กลุ่มป่านี้ยังเป็นถิ่นที่อยู่สำคัญสำหรับสัตว์ป่าที่มีความสำคัญอื่น ๆ อีกมากมาย อาทิ เสือโคร่ง (tiger), ช้าง (elephant), เสือดาว (leopard cat), กระทิง (banteng), วัวแดง (gaur), สมัน (sambar), หมีขอ (Malayan sun bear) และนกเงือก (hornbills) ในเดือนมีนาคม 2017 C.E. (พ.ศ. 2560) ได้มีการยืนยันการค้นพบประชากรเสือโคร่งอินโดจีน (Indochinese tigers) ที่มีการขยายพันธุ์เป็นแห่งที่สองของโลกภายในเขตรักษาพันธุ์แห่งนี้ กลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่จึงเป็นพื้นที่ป่าเขตร้อนสำคัญแห่งสุดท้ายของระบบนิเวศป่ามรสุมไทยในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ซึ่งสามารถรองรับการอยู่รอดในระยะยาวของชนิดพันธุ์ใกล้สูญพันธุ์เหล่านี้ได้

บริบททางประวัติศาสตร์และภูมิทัศน์ (Historical and Architectural Context)

กลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ โดยเฉพาะอย่างยิ่งอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ มีประวัติศาสตร์การอนุรักษ์ที่ยาวนานและสำคัญยิ่งต่อประเทศไทย อุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ได้รับการจัดตั้งขึ้นเป็นอุทยานแห่งชาติแห่งแรกของประเทศไทยในปี 1962 C.E. (พ.ศ. 2505) นับเป็นจุดเริ่มต้นของการอนุรักษ์ธรรมชาติอย่างเป็นระบบของประเทศ จากนั้น ในปี 1984 C.E. (พ.ศ. 2527) อุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ได้รับการประกาศให้เป็นอุทยานมรดกอาเซียน (ASEAN Heritage Park) ซึ่งเป็นการเน้นย้ำถึงคุณค่าและความสำคัญในระดับภูมิภาค ก่อนที่จะรวมเป็นส่วนหนึ่งของกลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ และได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นแหล่งมรดกโลกในปี 2005 C.E. (พ.ศ. 2548) ในฐานะแหล่งมรดกโลกทางธรรมชาติ ไม่ได้มีบริบททางสถาปัตยกรรมโดดเด่น แต่เป็นแหล่งรวบรวมของระบบนิเวศธรรมชาติที่ได้รับการดูแลและอนุรักษ์อย่างเข้มงวดในแง่ของบทบาททางนิเวศวิทยา กลุ่มป่าแห่งนี้ทำหน้าที่เป็นแหล่งต้นน้ำที่สำคัญยิ่งของประเทศไทย ด้วยปริมาณน้ำฝนที่สูงในแต่ละปี ซึ่งหล่อเลี้ยงแม่น้ำสายหลักห้าสาย ได้แก่ แม่น้ำนครนายก (Nakhon Nayok River), แม่น้ำปราจีนบุรี (Prachin Buri River), ลำตะคอง (Lamta Khong River), ลำมูลเหล็ก (Muak Lek River) และแม่น้ำมูล (Mun River) อันเป็นประโยชน์ต่อการดำรงชีวิตของประชากรและภาคเกษตรกรรมในพื้นที่ลุ่มน้ำที่กว้างขวาง รัฐบาลไทยเป็นเจ้าของกรรมสิทธิ์ในพื้นที่แห่งนี้ และมีการคุ้มครองอย่างเข้มแข็งด้วยกฎหมายที่ครอบคลุมทั้งอุทยานแห่งชาติและเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า(ไม่มีตำนานพื้นบ้านที่แตกต่างจากข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์อย่างมีนัยสำคัญที่เกี่ยวข้องกับการจัดตั้งหรือคุณสมบัติของแหล่งมรดกโลกแห่งนี้ตามข้อมูลที่มี)

จุดเด่นสำคัญ (Key Highlights)

• ความหลากหลายทางชีวภาพขั้นสูง (Exceptional Biodiversity): เป็นที่อยู่อาศัยของสัตว์ป่ากว่า 800 ชนิด รวมถึงสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม 112 ชนิด, นก 392 ชนิด และสัตว์เลื้อยคลานกับสัตว์สะเทินน้ำสะเทินบก 200 ชนิด โดยเฉพาะอย่างยิ่งเป็นแหล่งอาศัยของชนิดพันธุ์ที่ถูกคุกคามในระดับโลกจำนวนมาก
• การอนุรักษ์ชนิดพันธุ์ใกล้สูญพันธุ์ (Conservation of Endangered Species): เป็นถิ่นที่อยู่สำคัญสำหรับสัตว์ 19 ชนิดที่จัดอยู่ในกลุ่มเสี่ยง, 4 ชนิดที่อยู่ในกลุ่มใกล้สูญพันธุ์ (เช่น ช้างเอเชีย, เสือโคร่ง, เสือดาว, กระทิง) และ 1 ชนิดที่อยู่ในกลุ่มวิกฤตใกล้สูญพันธุ์ ชะนีมงกุฎ (pileated gibbon) ซึ่งอยู่ในกลุ่มเสี่ยงก็มีความสำคัญต่อคุณค่าระดับโลกของแหล่งนี้
• ปรากฏการณ์ธรรมชาติเฉพาะถิ่น (Unique Natural Phenomenon): เป็นเพียงแห่งเดียวในโลกที่พบการผสมข้ามพันธุ์ระหว่างชะนีมือขาว (White-headed Gibbon) และชะนีมงกุฎ (Pileated Gibbon)
• แหล่งขยายพันธุ์ของเสือโคร่งอินโดจีน (Indochinese Tiger Breeding Population): ในเดือนมีนาคม 2017 C.E. (พ.ศ. 2560) ได้มีการยืนยันการค้นพบประชากรเสือโคร่งอินโดจีนที่มีการขยายพันธุ์เป็นแห่งที่สองของโลกภายในเขตรักษาพันธุ์แห่งนี้
• แหล่งต้นน้ำสำคัญ (Crucial Watershed): ทำหน้าที่เป็นแหล่งต้นน้ำที่สำคัญของแม่น้ำสายหลักห้าสายของประเทศไทย ได้แก่ แม่น้ำนครนายก, แม่น้ำปราจีนบุรี, ลำตะคอง, ลำมูลเหล็ก และแม่น้ำมูล
• ความท้าทายด้านการอนุรักษ์ (Ongoing Conservation Challenges): กลุ่มป่าแห่งนี้ยังคงเผชิญกับความท้าทายอย่างต่อเนื่อง เช่น การลักลอบตัดไม้พะยูง (Siamese rosewood logging) อย่างผิดกฎหมาย, การบุกรุกที่ดินเพื่อพัฒนาเป็นรีสอร์ตและการเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ที่ดินอื่น ๆ รวมถึงผลกระทบจากโครงการขยายถนนภายในเขตป่า แม้ว่าจะมีความพยายามในการบรรเทาผลกระทบ อาทิ การสร้างทางข้ามและทางลอดสำหรับสัตว์ป่า (wildlife over- and under-passes) แต่ก็ยังคงมีความกังวลเกี่ยวกับการบริหารจัดการหลังการก่อสร้าง การนำชนิดพันธุ์ปลาต่างถิ่นเข้ามา และผลกระทบจากน้ำท่วมจากโครงการต่าง ๆ เช่น เขื่อนห้วยสมอง (Huay Samong Dam) คณะกรรมการมรดกโลกได้เคยเตือนถึงความเป็นไปได้ที่จะถูกลดสถานะไปอยู่ใน "บัญชีรายชื่อมรดกโลกที่ตกอยู่ในอันตราย" (World Heritage in Danger List) หากไม่มีการดำเนินการจัดการและแก้ไขปัญหาอย่างเด็ดขาดและสม่ำเสมอ

กลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ เป็นประจักษ์พยานแห่งคุณค่าธรรมชาติอันโดดเด่นสากลของประเทศไทย ด้วยความหลากหลายทางชีวภาพที่หาที่เปรียบมิได้ ระบบนิเวศป่ามรสุมไทยที่เป็นเอกลักษณ์ และบทบาทสำคัญในการเป็นแหล่งอาศัยของสัตว์ป่าที่ใกล้สูญพันธุ์จำนวนมาก รวมถึงการเป็นแหล่งต้นน้ำที่หล่อเลี้ยงชีวิตในภูมิภาค แม้จะเผชิญกับความท้าทายด้านการอนุรักษ์ที่ซับซ้อน แต่การขึ้นทะเบียนเป็นแหล่งมรดกโลกได้ตอกย้ำถึงความสำคัญในการปกป้องผืนป่าแห่งนี้สำหรับคนรุ่นปัจจุบันและอนาคต การบริหารจัดการที่เข้มแข็ง การบังคับใช้กฎหมาย และการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนจึงเป็นหัวใจสำคัญในการธำรงรักษาคุณค่าอันล้ำค่าของกลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ให้คงอยู่ต่อไป

.

------------------------